Na današnji dan prije pedeset godina umro je prof. dr. sc. Esad Pašalić. Riječ je o naučniku čiji radovi i danas, pola stoljeća nakon njegove smrti, predstavljaju osnovu za izučavanje rimske provincijalne arheologije i historije u kontekstu bosanskohercegovačkog prostora. Shodno tome može se s pravom ustvrditi da je dr. sc. Pašalić jedan od najvećih naučnika i intelektualaca u historiji Bosne i Hercegovine. Naravno, njegov naučni doprinos davno je prevazišao državne okvire što dokazuje činjenica da su njegova djela dobila izuzetno pozitivne recenzije od međunarodnih stručnjaka. Tako je ugledni profesor Univerziteta u Heidelbergu i mađarski akademik dr. sc. Géza Alföldy u svom prikazu Pašalićeve monografije „Antička naselja i komunikacije u Bosnu i Hercegovini“ istakao da je tim djelom pružen nemjerljiv doprinos lociranju važnih naselja i komunikacija u iliričkom dijelu rimske imperije. Esad Pašalić je naučnik koji je prvi metodološki ukazao postojanje tri rimska rudarska distrikta na prostoru današnje BiH (sjeverozapadni, centralnobosanski i istočnobosanski).
Njegov izuzetno plodan rad prekinula je rana smrt. U rano ljeto 1967. godine Pašalić je umro na Vojnomedicinskoj akademiji u Beogradu (VMA) uslijed komplikacija koje su nastale zbog plućne embolije. U trenutku smrti imao je samo 52 godine i tek je ušao u životno radoblje koje se može smatrati najplodnijim u djelovanju jednog naučnika. Naime, dr. sc. Esad Pašalić je rođen 1915. godiine u Tuzli, a srednju školu je završio u Bihaću. Godine 1938. je završio Filozofski fakultet u Beogradu na oblasti klasične filologije sa historijom starog vijeka i arheologijom. Na istom fakultetu 1956. godine odbranio je doktorsku disertaciju „Antička naselja i komunikacije u Bosnu i Hercegovini“ koja će kasnije u obliku monografije predstavljati kapitalno djelo antičke historije i arheologije. U Drugom svjetskom ratu je sarađivao sa Narodno – oslobodilačkim pokretom i time se jasno svrstao na stranu antifašista.
Prije akademske karijere Pašalić je jedan kraći period proveo kao gimnazijski profesor u Beranima i klasičnoj gimanaziji u Sarajevu (danas Prva gimnazija). Njegov akademski angažman počinje 1952. godine kada je izbran na dužnost starijeg asistenta na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Prošao je sva akademska zvanja, te je dvije godine pred smrt 1965. godine izabran u zvanje redovnog profesora na oblasti Stari vijek na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Treba spomenuti da je u dva navrata biran na dužnost dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu. U svojoj bogatoj karijeri bio je predsjednik Istorijskog društva BiH, predsjednik Udruženja univerzitetskih nastavnika i naučnih radnika BiH, potpredsjednik Istorijskog društva BiH i potpredsjednik Arheološkog društva Jugoslavije. Dokaz njegove naučne veličine je i taj što je dobio čast da bude izbran za inostranog člana Arheološkog instituta u Berlinu.
U prvoj fazi njegovog naučnog rada fokus je bio na istraživanju antičkih naselja i komunikacija na prostoru današnje Bosne i Hercegovine. Kao vrstan filolog i arheolog kombinirao je podatke do kojih je dolazio vanjskom i unutrašnjom kritikom literarnih djela sa rezultatima arheoloških istraživanja. Rezultate svojih istraživanja koja se odnose na antičku topografiju sukcesivno je objavljivao u naučnim časopisima poput Glasnika Zemaljskog muzeja BiH, Godišnjaka Istorijskog društva i Naših starina. Pašalić je dokazao historijsku utemeljenost rimskih itinerarija, te je vrlo konstruktivno djelovao u svrhu potvrđivanja lokacija naselja koji ti izvori, stari gotovo dva milenija, spominju. Tako je svojim istraživanjem utemeljenim na arheološkim dokazima implicirao lokacije nekih od najznačajnih antičkih municipalnih središta i putnih stanica poput Bistua Nova, Bistua Vetus, Delminium, Sapua, Pelva, Servitium itd. Prvi je naučnik koji je napisao sintezu o naseljima uz mineralna vrela u Bosni i Hercegovini. Akademik prof. dr. sc. Alojz Benac je Pašalićev rad na topografskoj analizi okarakterisao riječima: „Čitava njegova analiza daje do sada najpotpuniju sliku o problemima rimske topografije u Bosni i Hercegovini. Sistemsko i pregledno izlaganje materije, kao i logični zaključci daju osnovni ton ovom djelu koje je upravo krcato dragocjenim podacima. Takav pregled mogao je napisati naučnik koji je uložio višegodišnji napor da dođe do svih ovih podataka, a čije su intelektualne sposobnosti tako snažne da svu ovu obimnu materiju najcjeloshodnije, svestrano i duboko zahvati, procijeni i iskoristi.“ (Benac, 1966 – 1967, 178).
U svojoj karijeri Pašalić je bio voditelj dva velika arheološka projekta. Ti projekti su umnogome narednim generacijama antičkih historičara i arheologa omogućila da kroz rezultate tih istraživanja dođu do novih zaključaka o rimskoj upravi na tlu današnje BiH. Naime, pedesetih i šezdesetih godina prošlog stoljeća prof. dr. sc. Esad Pašalić je vršio sistematska arheološka istraživanja u dolinama rijeka Sane i Japre, te na Ilidži kod Sarajeva. Potvrdio je administrativnu povezanost rimskih rudnika iz Ljubije kod Prijedora sa rudnicima iz okoline Sanskog Mosta. Rezultate istraživanja objavio je u studiji „O antičkom rudarstvu u Bosni i Hercegovini“ (Glasnik Zemaljskog muzeja 1954). Profesor Pašalić u spomenutoj studiji je iznio nepobitne dokaze o postojanju kontinuirane proizvodnje metala na tlu BiH od prahistorije do rimskog razdoblja, te da su Rimljani na ovom prostoru zatekli visoko razvijenu proizvodnju. Prilikom istraživanja antičkog naselja na Ilidži, Aquae S, Pašalić je dokazao kontinuitet rimske prisutnosti na tom području tokom pet stoljeća. Najveći dio pažnje usmjerio je na istraživanje ostataka rimskih termi, te rekonstrukciji izgleda tog važnog provincijalnog lječilišta. Iznio je prijedlog da je antičko ime današnje Ilidže bilo Aquae Sulfare. Istraživanja u dolini Sane i Japre radio je pod pokroviteljstvom Zemaljskog muzeja BiH, dok je prilikom istraživanja antičkog naselja na Ilidži bio vođa tima Muzeja Sarajeva.
Od radova iz vojne historije treba istaknuti članak iz 1956. pod nazivom „Quaestiones de Bello Dalmatico Pannonicoque“. U duhu najbolje historiografske tradicije Pašalić je analizirao izvore koji se odnose na Veliki ilirski ustanak, jedan od najznačajnih događaja iz ilirske historije. Poshumno 2009. godine u Zenici je objavljena Pašalićeva knjiga „Batonov ustanak“ u kojoj on događaje iz 6 – 9. godine percipira iz perspektive bosanskohercegovačkog prostora.
Hvale vrijedno je poglavlje knjige „Period rimske vladavine do kraja III stoljeća“ objavljeno u knjizi „Kulturna istorija Bosne i Hercegovine“ (1966, reprint 1984). Može se reći da je to do sada jedan od najbolje urađenih pregleda kulturno – historijskog razvoja prostora današnje Bosne i Hercegovine u periodu kasne republike i principata. U uvodnom dijelu Pašalić je detaljno opisao sve faze rimskog osvajanja bosanskohercegovačkog prostora (počevši od rimskih sukoba sa stanovništvom u jadranskom zaleđu za vrijeme Ilirske (ardijejske) države, preko sukoba sa Delmatima i Japodima do Batonovog ustanka). Zatim je dao pregled izvorne građe, osvrćući se pored pisanih izvora i na epigrafske spomenike. U duhu svog naučnog interesa Pašalić je posebnu pažnju posvetio problemu urbanizacije i ekonomskog ravoja na tlu današnje Bosne i Hercegovine u jednom od najinspirativnijih perioda u ljudskoj prošlosti. Potom iz teksta se jasno uočava da je Pašalić bio vrstan poznavatelj antičke arhitekture na prostoru današnje BiH u razdoblju od 1 – 3 stoljeća. Neosporno je da je u ovom tekstu profesor Pašalić nastojao afirmisati teme koje do tada u nauci nisu bile dovoljno istraživane poput umjetnosti (pisao je o primjenjenoj umjetnosti, arhitekturi, kiparstvu) i zanatstva. Na vrlo suptilan i prepoznatljiv način opisao je religijske prilike na tlu današnje Bosne i Hercegovine. Ovaj kao i ostali njegovi radovi danas se navode kao obavezna literatura na svjetskim i bosanskohercegovačkim univerzitetima.
Treba spomenuti da jedna ulica u sarajevskom naselju Dobrinja nosi njegovo ime. Nažalost u našoj široj javnosti lik i djelo Esada Pašalića danas nije zastupljeno u mjeri u kojoj to ovaj veliki naučnik zaslužuje.
Na kraju treba istaknuti da će se u Sarajevu 20. i 21. 10. 2017. godine organizirati međunarodni naučni skup sa ciljem obilježavanja pedeset godina od smrti velikog bosanskohercegovačkog arheologa i historičara starog vijeka prof. dr. Esada Pašalića (COLLOQVIVM in honorem professoris Esad Pašalić quinquagesimo anniversario eius mortis). Organizator skupa je Udruženje za proučavanje i promoviranje ilirskog naslijeđa i drevnih i klasičnih civilizacija BATHINVS u saradnji sa Filozofskim fakultetom u Sarajevu i Muzejem Sarajeva. Autor ovog osvrta na lik i djelo prof. dr. sc. Esada Pašalića izražava nadu da će jednoga dana u Bosni i Hercegovini biti osnovan institut za antičke studije koji će nositi njegovo ime.
Dr.sc. Amra Šačić
Filozofski fakultet u Sarajevu
Bibliografiju radoa prof. dr. Esada Pašalića, koju je napisao naš saradnik direktor JU Muzeja Sarajeva Mirsad Avdić, možete pogledati OVDJE.
